Divan Şiiri Nazım Biçimleri
Kasidenin Özellikleri
Kaside Nedir?
Kaside “kastetmek” anlamıyla din ya da devlet büyüklerini övmek isteğiyle yazılmış özel şiirlerdir. Kasidelerin belli bir amaç doğrultusunda yazılmış olması onun sanatsal yönünü zayıflatmamıştır. Şairlerin birçoğu döneminin padişahını övmek için kaside yazmıştır. Bu şekilde hem kendileri sanatları ile insanları ihya etmiş hem de devrin ileri gelenlerince takdir toplamışlardır. Bu sanatçılar devrin ileri gelenlerince – özellikle padişahlarca- destek görmüş ihya edilmiştir.
Kasideler çeşitli bölümlere ayrılır. Bu bölümler zaman içinde kalıplaşmıştır.
Kaside toplamda altı bölümden oluşur. Bu bölümler ve özellikleri sırası ile şöyledir:
Kasidenin Bölümleri
1- Nesip Bölümü: Bu bölüm kasidenin giriş bölümüdür. Şairler bu bölümde sevgiliye (din devlet büyüğü) duydukları muhabbeti anlatır. Latife sanatı ile sevgilinin güzel özellikleri sıralanır.
Nesip bölümü on beş ile yirmi beyitten oluşur. Şairler doğrudan doğruya övgüye geçmez. Öncelikle herhangi bir doğa, varlık, savaş gibi unsurların birinin betimlenmesi ile şiire başlanır. Nesib esasen bu betimleme bölümüdür. Betimlemeler gerçekçi değildir. Son derece mübalağalı betimlemeler yapılır. Ayrıca bu betimlemelerin asıl konu ile bağlantısı yoktur. Şair nesip bölümünde bahsedeceklerini rastgele seçer. Bazen özel ilgi ve sevgileri bilinen padişahlar için –örneğin av merakı olan- av ve avcılık gibi konulardan bahsedilir. Kasidenin tamamındaki maksat hem övmek hem de övgü almaktır.
Böylelikle nesip bölümünde tercih edilen konu-tema aynı zamanda kasidenin adı olabilir. Nesip bölümü işlediği konulara göre farklı isimler alır: Bahariye, Şitaiye, Rahşiye, ıydiye vb.
Örnek için Baki’nin “Sümbül Kasidesi” inceleyebilirsiniz.
2- Girizgah Bölümü:
Bu bölümde şair bir vesile ile övgüye - medhiye- geçeceğini bildirir. Girizgah bu özelliğiyle bir geçiş bölümüdür. Medhiye ile nesip bölümleri arasında kalır. Girizgah beyti sıradan bir beyit değildir. Burada şair yapmacıklıktan kurtulup uygun bir üslup, sanat ve söyleyiş güzelliği ile hissettirmeden methiyeye geçmelidir.
Girizgah örnekleri için Nedim kasideleri incelenebilir.
3- Medhiye Bölümü: Kasidelerin yazılış amacı olan övgünün yapıldığı bölümdür. Medh övgü anlamına gelen Arapça bir kelimedir. Bu bölümde kalıp ifadeler yer alır. Benzetmelerin çoğu alışılmıştır. Kastedilen kişinin mertlik, cömertlik, güç, lütuf sahibi olma, adaletli olma vb. gibi özellikleri methedilir. Şiirde bu methiye abartılı olsa da içtenlik, sanat ve üslup sayesinde göze gelmez.
4- Tegazül Bölümü: Kasidenin –methiyeden sonra- içinde uygun ahenk ve kafiye ile bir gazelin söylendiği bölümdür. Bu bölüme geçileceği –gazelin söyleneceği- uygun bir dil ile önceden duyurulur. Tegazül doldurma bir bölümdür. Nesip bölümünde olduğu gibi asıl konunun dışına çıkılır. Önceden yazılmış gazellerin bu bölüme eklenmesi söz konusu değildir. Bölüm kaside ile birlikte yazılır.
5- Fahriye Bölümü:
Fahriye tıpkı methiye gibi bir övgü bölümüdür. Fahriyenin methiyeden farkı ise şairin burada kendini övmesidir. Şair kendini döneminin ünlü şairleri ile karşılaştırır. Onlardan daha üstün bir sanat ve söyleyiş gücü olduğunu belirtir. Söyleyiş ve benzetmeler abartılıdır. Her ne kadar insanın kendisini türlü vasıflarını abartarak övmesi hoş bir davranış olmasa da divan şiiri geleneğinde kasidelerde - diğer bölümlerde olduğu gibi – bir kalıplaşma söz konusu olduğu için bu durum yadırganmamıştır.
Örnekler için Nefi şiirlerini inceleyiniz.
6- Dua Bölümü:
Dua bölümüne geçildiği uygun bir üslup ile duyurulur. Bu bölümde şair kastedilen – övülen – kişi hakkında hayır ve iyi niyet dileklerinde bulunur. Özellikle iyi bir talih istenir. Uzun ve sıhhatli bir ömür temenni edilir. Bu bölüm birkaç beyitten oluşur.
Kasidelerin Diğer Özellikleri:
Kaside Arap edebiyatının bir nazım biçimidir. Arap geleneğinde şiir söyleme şairlik önemsenmiş, başarılı şair ve şiirler övülmüştür. Bununla da yetinilmeyip belli aralıklarla düzenlenen edebi toplantılarda en güzel şiirler seçilip Kabe duvarına asılmıştır.
-İslamiyet’in etkisi ile İran’a oradan da 13. Yüz yılda Türk edebiyatına geçmiştir.
-Kasidelerin nazım birimi beyittir. Kaside beyitlerle yazılır.
-Kafiye şeması gazeller ile aynıdır (aa / ba / ca / ea …).
Örnek:
--------------------------------------a
--------------------------------------a
--------------------------------------b
--------------------------------------a
--------------------------------------c
--------------------------------------a
--------------------------------------e
--------------------------------------a
…
-Kasideler 31 ile 99 beyitten oluşur. (Daha az ya da daha çok örnekli istisna kasideler de vardır.)
-Kasidelerin ilk beyti matla son beyti ise makta olarak adlandırılır. Şairin mahlasının bulunduğu bölüm ise tac-beyit olarak bilinir. En güzel beyte beytü’l kasid denir.