MASAL TÜRÜ VE ÖZELLİKLERİ
Halk anlatmaları adını verdiğimiz türlerin içerisinde en eskisi hiç şüphesiz masallardır. Dinleyiciyi inandırmak gibi bir iddiası olmayan, yapısında kalıplaşmış ifadeler bulunan, “masal anası”, “masal ninesi” adı verilen kadınlar tarafından anlatılan hayal ürünü anlatmalara masal denir. Aslında masal, bir milletin aynasıdır. Bu aynada bir milletin folklorunu, kültürünü, inanışını, hoşgörüsünü, maddi kültürünü bulabiliriz. Böylece de geçmişimizi anlatarak geleceğe ışık tutarız.
Kitle iletişim araçlarının fazla yaygınlaşmadığı dönemlerde; hoşça vakit geçirmenin en iyi yolu idi. Bir anlatıcı, bir de dinleyici kesimi olan masallar, farkına varmadan ahlak derslerini aldığımız veya verdiğimiz anlatmalardı. “Bir varmış”la başladığında hayal olduğuna inanılan, fakat bir süre sonra gerçekmiş gibi kabullenilen, uzun kış gecelerinin bu tatlı anlatılarında, “onlar ermiş...” diye başlayan son cümlesiyle kötülerin cezalandırıldığı, iyilerin ödüllendirildiği görülürdü. “Masal anası” veya “masal ninesi” adı verilen anlatıcıların etrafına oturan dinleyiciler, bir taraftan işlerini yaparlarken, bir taraftan da zümrüdüankanın sırtında masal dünyasına doğru yol alırlar; bazen yedi başlı devle savaşırlar; bazen de padişahın güzel kızına kavuşabilmek için en zor sınavlardan geçerlerdi.
Not: Zümrüdüanka; Anka ve Simurg adlarıyla da bilen hayali Kaf Dağında yaşayan, çok parlak tüylere sahip dev kus.
MASALLARIN ÖZELLİKLERİ
a- Şekil Özellikleri
Masalların şekline bağlı, dış yapısıyla ilgili özelliklerini şöyle sıralayabiliriz:
1- Masallar, bir destan veya halk hikayesi kadar olmasa da uzun metinlerdir. Az da olsa anlatılması birkaç gece süren masallar vardır.
2- Masallar genellikle nesir şeklindedir. Ancak, çok az da olsa bazı masalların nazım-nesir karışıktır.
3- Masalların başında, ortasında ve sonunda belirli görevleri olan ve “tekerleme” veya “kalıp söz” adı verilen söz öbekleri vardır.
a- Kısa Giriş Kalıp Sözleri
b- Giriş “Tekerlemesi” Biçimindeki Kısa Maceralar
c- “Tekerleme” Biçiminde Masallar
d- Ara ve Bitiş Kalıp Sözleri.
“Var varanın, sür sürenin, destursuz bağa girenin hali hudur padişahını. Yollar saçak pürçek, kimi yalan, kimi gerçek; hikayedir bunun adı, söylemeyle çıkar tadı. Eski zemanenin devrinde idareden aciz bir adam varmış. Bu adam bir gün ‘ben ne yapayını, ne yapmayayım ’ deyip İstanbul'a gider. ” (Sakaoğlu 1973: 636).
Masallar neden tekerleme ile başlar?
Masalların tekerleme unsurlarıyla başlamasının ana sebebi anlatıcın dinleyiciyi uyarması olarak değerlendirilebilir. “Bir varmış bir yokmuş” veya “ Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde...” “Bakın, bu anlattıklarımızın hiçbirisi gerçek değildir; kendinizi buna göre hazırlayın.” diyerek anlatıcı ve dinleyiciler kendilerini buna hazırlar; ancak çok geçmeden hayalden gerçeğe geçildiği görülecektir.
4- Masalların dili, anlatıldığı yörenin ve kaynak şahıs adını verdiğimiz anlatıcısının dilidir.
5- Bir masal metni içerisinde, halk edebiyatının diğer türlerinden (efsane, fıkra, dua, beddua, mani, türkü, bilmece, ağıt, atasözü, deyim, vb.) örneklere rastlanabilir.
“...oradan eline geçirdiği bir kürekle tilkinin başına vura vura öldürür. Bir taraftan da türkü söyler:
Elime aldım küreği
Dolandırdım dört direği
Düştü tilkinin yüreği
Ne hoş gördüm tilki seni
Tilki kuyruğun aladır
Yad yerler sana karadır
Çok gezmek başa beladır
Ne hoş gördüm tilki seni. ”
(Alptekin 2005: 192).
b- İçerik Özellikleri
Masalların içerik özellikleri de, şekil özellikleri kadar önemlidir. Zaten bir metnin ana dokusunu içerik oluşturur. Masalın dış yapısı şekildir, iç yapısı ise içeriktir. Asıl verilmek istenilen mesajlar bu bölümdedir.
1- Masallar, olağanüstülükler üzerine kurulmuştur. Olağanüstülük masalın doğasında var olan bir şeydir. Sık karşılaştığımız olağanüstülüklerden bazıları aşağıdadır.
a- Daha çok efsane metinlerinde gördüğümüz “tayy-i zaman, tayy-i mekan” motifi masal metinlerinde de görülmektedir. Masalcı belki de aşılması zor olan bazı engelleri, uzaklıkları bu motifle ortadan kaldırabilmektedir.
b- “Şekil değiştirme” masalların değişmeyen motifi olup, burada büyüsel yapıyla çeşitli dönüşümlere rastlanır, tınsan; hayvana, bitkiye veya herhangi bir nesneye dönüşürken, bunun tam tersi de olabilmektedir.
c- Daha çok destanlarda karşılaştığımız öldükten sonra dirilme motifinin örneklerini masallarda da bulmaktayız.
2- Masalların kahramanları olağanüstü özelliklere sahiptir.
c- Olağanüstü kahramanlar
Devler, Cinler ve Periler, Cadılar masallara özgü kahramanlardır.
3- Masalların eşya ve aletleri de kendisi yapısına uygun olarak olağanüstülük gösterir. Hemen hemen bütün eşyalar büyü ile değişebilmektedir. Bunun en güzel örneği insanın eşyaya; eşyanın insana dönüşmesinde görülmektedir.
4- Masallarda zaman geçmiş zamandır. Masal anlatıcısı geçmiş zamanı kullanarak olayların hem geçmişte olduğunu, hem de gerçek olmadığını bizlere hatırlatmaktadır.
5- Masallarda soru cevap, tasvir ve tekrar yoluyla anlatım tarzlarının özelliklerini bulabilmekteyiz.
6- Masalların olayları, “masal ülkesi” (Hint, Yemen, Çin-Maçin, Kaf Dağı, periler ülkesi, devler ülkesi, körler ülkesi, hayvanlar ülkesi, kuşlar ülkesi, yedi kat yerin altı veya gökyüzü, vb.) adını verdiğimiz yerlerde geçer.
Masalların hayali coğrafyasının dışında bir de gerçek coğrafyası vardır. Bu coğrafya dünyamızdır. Dünyamızın ise bazen bize çok yakın olan yerleri, bazen de çok uzak olan kesimleri masal anlatıcısının dilinde şekillenir.
7- Masal kahramanlarının dua ve bedduaları gerçekleşebilir:
8- Türk masalarında herkesin duası kabul olmaz. Daha çok, Hızır, derviş, pir, yaşlı bir adam, vb. lerinin duaları gerçekleşir.
9- Türk masalları arasında sembollerin önemli bir yeri vardır.
Ölüm sembolü kanlı gömlek: İftiraya uğrayan genç kız erkek kardeşi tarafından yüce bir dağın başına götürülür. Kardeşini öldürmeye kıyamayan erkek kardeşi vurduğu bir hayvanın kanına ablasının gömleğine sürer, daha sonra da babasının önüne getirerek “Namusumuzu temizledim!” der. Bu gömlek Bamsı Beyrek hikayesinde de karşılaştığımız ölüm sembolü kanlı gömlektir.
“Ne yapayım? Ne yapayım? diye içinde fesatlık, kuruyonnuş. Ev sahibinin beşikte çocuğu varmış. Gene herkes uyurken, gizlice odaya girip çocuğu kesmiş. Kanlı bıçağı da çocuğun başına koymuş. Sabah olmuş ev sahipleri çocuğun yanma gidince öldürüldüğünü anlamışlar.
10- Türk masallarında “çeşitli tekerleme unsurları” içerisinde değerlendirilen; 3, 7 ve 40 sayısı diğer halk anlatmalarında olduğu gibi masalların da değişmezleri arasındadır. Düğünlerimiz üç gün üç gece, yedi gün yedi gece veya kırk gün kırk gece yapılmaktadır. Yolculuklarımız yine üç gün üç gece, yedi gün yedi gece veya kırk gün kırk gece sürmektedir.
11- Masal kahramanlarından bazıları sembolik tiplerdir ve karakteristik özellikler gösterirler. Bunların bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
Keloğlan: Şansı, aklı, zekayı,
Köse: Hainliği, kötülüğü,
En küçük kardeş: Zekayı, aklı, şansı, başarıyı, iyiliği,
Büyük kardeşler: Kıskançlığı ve kötülüğü,
Üvey anne: Kötülüğü ve zulmü,
Üvey kız kardeş: Kıskançlığı,
Yaşlı adam: İyiliği, yardımı,
Teyze: Kötülüğü ve kıskançlığı sembolize eder.
12- Bütün masallarda, dinleyicileri iyiliğe, güzelliğe, doğruluğa, dürüstlüğe, çalışkanlığa sevk eden bir mesaj verilir. Bu sebeple her masalın sonunda iyiler mükafatlandırılır, kötüler ise cezalandırılır.
13- Masalların konusu çeşitlidir. Bazıları olağanüstü motiflerle süslenirken, bazıları gerçek hayattan izler taşır.
14- Bir masalda, anlatıldığı bölgenin kültür ve halk bilimi özelliklerine rastlanır.
MASAL TÜRÜNÜN TARİHİ GELİŞİMİ
Masalların çıkış yeri Hindistan’dır. Bir başka ifadeyle ünlü Hint masal kitapları (Pançatantra, Vetalapancavincati, Çakasaptati, vb.) masalların kaynağını oluşturmaktadır. Masal türü buradan Avrupaya yayılmıştır. Doğu edebiyatında Bin Bir Gece masalları, Batı'da Gremm Kardeşler (Alman), Anderson (Hollanda) masalları bilinen masallardır. Türk Edebiyatında ise en tanınmış masallar Keloğlan masallarıdır.
Bilinen Masal Örnekleri:
Kibritçi Kız
Kurşun Asker
Sihirli Fasulyeler
Alaattin'in Sihirli Lambası
Rapunzel
Kül Kedisi
...
Özet
Masalı Tanımlamak,
Masal, anonim halk edebiyatının en yaygın türlerinin başında gelmektedir. Dinleyiciyi inandırmak gibi bir amacı olmayan masallar anlatmaya dayalı türlerin en eskilerindendir. Profesyonel anlatıcıları yoktur; genellikle masal anası, masal ninesi gibi adlar verilen kadınlar tarafından anlatılır.
Masal Tiplerini Betimlemek
Masal tipi sık sık masal kahramanıyla veya masaldaki karakterlerle karıştırılmaktadır. Örneğin Keloğlan, padişah veya cadı zaman zaman masal tipi olarak adlandırılmaktadır. Oysa masal tipi bir terimdir ve kendi başına var olabilen bir masaldır. Dolayısıyla her bir masal bir masal tipidir. Masalların benzerliklerini ve sayılarını tespit etmek amacıyla masal tip tasnifleri ve tip katalogları geliştirmişlerdir.