ŞİİRDE BİÇİM VE ANLAM
Şiirde Anlamın Oluşumu
Tema Konu ve Anlam
Şiirler birer sanat eserleridir. Sanat eserlerinin anlaşılıp yorumlanmasında dikkate alınan kural ve kaideler, şiirlerin yorumlanması için de geçerlidir. Her şiir kendi içinde bir anlam taşır. Şiiri oluşturan birimler bir bütün olarak anlama katkı sağlar. Şiirler bir sanat eseri olması vesilesi ile bir değil birden çok anlam taşır. Şiirden çıkan anlam ve yorum elbette her insana göre farklılık gösterecektir; şiirin anlamı ve dolayısıyla yorumu okurun sanat zevkine, anlayışına, bakış açısına göre farklılık gösterir; fakat şiirlerde insandan insana değişmeyen anlamlar da bulunur. Örneğin ilkbaharın gelişini anlatan bir şiirden çıkarılan anlam ancak bu tema dahilinde farklılık gösterebilecektir. Şiir yorumlayabilmek için yorumcunun, okurun belli özelliklere sahip olması beklenir. Bu özellikler kısaca şöyledir.
Bilgi Birikimi
Bir şiiri yorumlayabilmek için en temel ihtiyaçlardan biri bilgi birikimidir. İyi bir şiir okuru şiirleri tüm yönleri ile değerlendirebilecektir. Şiir hakkında bilgi birikimi olmak şiiri biçim ve içerik özellikleri ile tanımayı gerektirir. Bir şiirin hangi nazım biçimi ile yazıldığı, şiirlerde kullanılan en yaygın temaların neler olduğu, imge, çağrışım gibi kavramların ne anlama geldiği iyi bir yorumcunun bilmesi gerekenlerdir. Örneğin Divan şiirinde yazılmış bir şiiri anlayıp yorumlayabilmek için bu geleneğin özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Ya da Tanzimat geleneğinde yazılmış bir şiiri yorumlayabilmek için bu dönem hakkında bilgi sahibi olmalıyız.
Örnek:
Çün raz-ı dilini etti takrir
Re’yine muvafık oldu takdir
İmdad kılup inayet-i Hak,
Kıldı anı maksadına mülhak
Gül derdi hadika-i emelden
Mey içti surahı-i ecelden
Kabrini kucakladı ve nigarm
Can sudkası etti ol mezarın
Leyli dedi verdi can-ı şirin
Ol aşık-ı bi-karar ü miskin.
Fuzuli
Sanat Zevki
Günlük hayatımızda sanat eseri olarak ortaya konan ve birçok kişinin beğenip övdüğü bir eserin bizim hiç hoşumuza gitmediği olmuştur. Birçok insanın beğenisini kazanmış bir eserin bizim hoşumuza gitmemesinin sebebi nedir? Bizim beğenmediğimiz bir eser için başarısız demek doğru mudur? Bir grup arkadaşımızla gittiğimiz bir filmi ya da okuduğumuz aynı romanı başkalar beğenirken biz neden beğenmeyiz veya herkese eğreti gelen bir eser bizim niçin hoşumuza gider? Tüm bu soruların cevabı her bir insanın sanat zevkinin birbirinden farklı olmasıdır. Bir eser hakkındaki sıradan bir insanın iyi ya da kötü yargısı sanat eserinin değerini ne arttıracak ne de azaltacaktır. Bir eserin sanatsal gücü ve başarısı ancak o sanat dalından anlayanlar tarafından ortaya konabilir. İyi bir yorumcunun sanat zevkinin yüksek olması beklenir. Sanat zevkinin yüksek olması da ancak çok okumakla, anlayarak okumakla, mümkündür. İyi bir şiir yorumcusu bol bol şiir okumalıdır.
Örnek:
Süzme çeşmin gelmesin müjgan müjgan üstüne
Urma zahm-ı sineme peykan peykan üstüne
Büyük şairimiz Yahya Kemal bu şiiri ilk defa okuduktan sonra şunları dile getirir. “Ya Rabbi ah o ne beyittir.” Uzun kirpiklerin çekik gözlerin birbirine dolaşıp süzüldüğü bir eski Türk meclisinde eski Türk gazel-serası nasıl bağrından vurulur ve nasıl hazzın bütün nüktesiyle yalvarır”
Bakış Açısı
Her insanın doğaya ve olaylara bakışı birbirinden farklıdır. Önümüze konulan eseri anlamamız, eser hakkındaki yorumumuz; ona hangi açı ile baktığımıza bağlı olarak değişecektir. Günlük hayatta olayları anlamakta zorlanan bir kişi için “Bakış açını değiştirmelisin.” denildiğine şahit olmuşuzdur. Zira bir insanın herhangi bir olay, olgu ya da durumu anlayıp kavraması iyi bir bakış açısına sahip olmasına bağlıdır. Bir şairin hayatının, sanat anlayışının, olaylara bakışının neler olduğunu bilmek bu şairin şiirlerini daha iyi yorumlamamızı sağlar. Tanzimat Edebiyatı döneminde yazılmış bir şiiri günümüz sanat anlayışı ile değerlendirmek bu şiiri yanlış yorumlamamıza neden olacaktır. Halbuki bu dönemde ortaya konan şiirler bir çok açıdan yenidir ve ilk olma özelliği gösterir. Bakış açımızı dönem şiirinin bu özelliklerini bilerek değiştirmemiz şiirleri daha doğru yorumlamamızı sağlayacaktır.
Örnek:
Can isterken hasret odiyle yansın,
Varlık beni alil alil sürüyor.
Bu kaygıya yürek nasıl dayansın?
Bedenciğin topraklarda çürüyor!
Bu ayrılık bana yaman geldi pek,
Ruhum hasta, kırık kolum kanadım.
Ya gel bana, ya oraya beni çek,
Gözüm nuru oğulcuğum, Nijad'ım!
Recaizade Mahmud Ekrem
Yukarıdaki şiir edebi yönden incelendiğinde başarısız olarak görülebilir. Bu şiirde Recaizade’nin kaybettiği oğlundan bahsettiğini bilmek şiiri başka yorumlamamızı sağlayacaktır.
Çok Anlamlılık
Bir şiirin birden çok şekilde yorumlanabileceği unutulmamalıdır. Şiirler tek bir anlam taşımaz. Şair çok farklı duyguları bir arada sergileyebilir. Şiirlerde kullanılan kelime ve kelime gruplarının anlamı, insanda uyandırdığı izlenimler, çağrışım yönü çok zengindir. Böylelikle ortaya çıkan anlam ve yorum okurlar arasında farklılık gösterir. Sanat eseri olan şiirin her insan tarafından farkı algılanıp yorumlanması şiirlerin çok anlamlı olduğunu gösterir.
Örnek:
ÇİLE
Gaiblerden bir ses geldi: Bu adam,
Gezdirsin boşluğu ense kökünde!
Ve uçtu tepemden birdenbire dam;
Gök devrildi, künde üstüne künde...
Pencereye koştum: Kızıl kıyâmet!
Dediklerin çıktı ihtiyar bacı!
Sonsuzluk, elinde bir mâvi tülbent,
Ok çekti yukardan, üstüme avcı.
Ateşten zehrini tattım bu okun,
Bir anda kül etti can elmasımı.
Sanki burnum, değdi burnuna "yok"un,
Kustum öz ağzımdan kafatasımı.
Necip Fazıl Kısakürek
Yukarıdaki şiirin yorumu kişiden kişiye farklılık gösterir. Şairin burada anlatmak istediğinin ne olduğu açık değildir. En doğru yorum yukarıda belirtilen özellikleri taşımakla mümkündür.
Tema, Konu ve İletinin Belirlenmesi
Bir şiir yorumlanırken öncelikle yapılması gereken şiirin tema, konu ve iletisinin belirlenmesidir. Bu yapılırken şiirin tüm birimleri dikkate alınır.
Şiirin İncelenmesi
Biçim İncelemesi:Bir şiirin nazım biçiminin, ölçüsünün, nazım biriminin, kafiye ve rediflerinin belirlenmesi şiirin biçim yönünden incelenmesidir.
Anlam İncelemesi:Bir şiirin nazım türü, konu, tema, imge, çağrışım yönünden incelenmesi anlam incelemesidir.