Bir kompozisyonda ele alınan konu, ya düz anlatımla, ya da lirik (lirik) anlatımla anlatılır. Düz anlatım, konuşma dilinde olduğu gibi mensur anlatımdır. Manzum anlatım ise, ölçülü ve kafiyeli mısra düzenine göre bir anlatım şeklidir.
Batı edebiyatlarının klâsik akıma bağlı trajik tiyatrolarının hemen tümü, lirik anlatımla kaleme alınmıştır. Bundan sonraki çağlarda da birçok didaktik konuların lirik olarak meydana getirildiği görülür. Bizim edebiyatımızda da türlü konular lirik tiyatro ve hikâye şeklinde yazılmıştır.
Lirik anlatım, her ulusun edebiyatında görülür. Yapıtların duygusal yönünü, ölçü ve kafiyeden aldığı iç ahenk ve ritimle daha etkili bir şekilde anlattığı için, mısra düzenine dayalı lirik anlatım, eskiden pek yeğ tutulmuştur. Ama çağımız edebiyatlarında artık lirik anlatımla tiyatro yazılmıyor. Didaktik konularda, lirik anlatım, daha çok destan türüne yönelmiş bulunuyor.
Lirik anlatım ile oluşturulan metinlerin kafiyeli ve ölçülü olma zorunluluğu yoktur. Birçok düzyazı metinde de lirik anlatımın kullanıldığı görülür.
Lirik anlatım nerelerde kullanılır?
Lirik anlatım metin türlerinden en çok şiirde kullanılmaktadır. Lirik tabiri edebiyatta duygusal içerikli bütün metin türlerini ve ifade kalıplarını tanımlamak için kullanılmıştır. Böylelikle birçok metin türünde lirik anlatım kullanılmaktadır.
Lirik anlatımın kullanıldığı metin türleri:
a- Şiir
b- Mesnevi
c- Manzum hikaye
d- Mensur şiir
e- Masal
f- Hikaye
g- Roman
h- Tiyatro
Öğretici metin türünde olanlar:
a- Deneme
b- Mektup
c- Anı
Türlerinde lirik anlatım kullanılmıştır.
Türk Edebiyatında özellikle şiir türünde lirik anlatım sıklıkla kullanılmıştır.
Lirik anlatımın özellikleri nelerdir?
a- Lirik anlatımda amaç herhangi bir duygunun okurda ya da dinleyicide en yoğun şekliyle hissedilmesini sağlamaktır.
b- Lirik anlatımda anlatımı güçlendirmek için ahenk unsurları kullanılabilir.
c- Lirik anlatımda mecaz, imge, söz sanatları, çağrışım gibi unsurlardan yararlanılır.
d- Lirik anlatımda dil, lirik – heyecana bağlı işlevinde kullanılır.
e- Lirik anlatımda dil kuralları oldukça esnektir
f- Lirik anlatım özlü anlatımdır. Söylenmek istenilen en etkili şekli ile söylenir.
Lirik anlatım ile ilgili terim ve kavramlar:
İmge: Alışılmış ifade kalıpları, dil birlikleri ile ifade edilemeyen duygu ve düşünceleri anlatabilmek amacı ile kullanılan yeni, daha önce kullanılmamış ifade biçimlerine denir.
Çağrışım: bir kavramın kendisi ile az çok alakalı başkaca bir kavramı hatırlatmasına denir.
Söz sanatı: söyleyişi güzelleştirmek maksadı ile üzerinde düşünülerek oluşturulmuş etkili ifade kalıplarına denir.
Lirizm: Duygusallık.
Metin Örnekleri:
Örnek;
DENİZ HASRETİ
Gözümüzde bir damla su deniz olup taşıyor,
Çöllerde kalmış gibi yanıyor, yanıyorum;
Bütün gemicilerin ruhu bende yaşıyor.
Başımdaki gökleri bir deniz sanıyorum.
Nasıl yaşıyacağım, ey deniz, senden uzak?
Yanıp sönüyor gibi gözlerimde fenerin.
Uyuyor mu limanda her gece sallanarak,
Altından çivilerle çakılmış gemilerin?
Bir gün nehirler gibi çağlayarak derinden
Dağlardan, ormanlardan sana akacak mıyım?
Ey deniz! şöyle bir gün sana bakacak mıyım
Elma bahçelerinden, fındık bahçelerinden?
Ömer Bedrettin UŞAKI
Örnek;
KÜFE'DEN
Bu bir hamal küfesiymiş... "Acep kimin?" derken.
On üç yaşında kadar bir çocuk gelip öteden.
Gerildi, tekmeyi İndirdi öyle bir küfeye:
Teker meker küfe bîtap düştü tâ öteye.
— Benim babam senin altında öldü, sen hâlâ
Kurumla yat sokağın ortasında böyle daha
O anda karşıki evden bir orta yaşlı kadın
Göründü: — Oh, benim oğlum, gel etme, kırma sakın!
Baban sekiz sene kullandı... Hem de derdi ki:
“Çok Uğurlu bir küfedir, kalmadım hemen yüksüz
Onunla besleyeceksin ananla kardeşini.
Bebek misin, daha öğrenmedin mi sen işini?
Dedim ki ben de
— Ayol, dinle annenin sözünü
Fakat çocuk bana haykırdı ekşitip yüzünü:
— Sakallı, yok mu işin? Git, cehennem ol şuradan
Ne dırlanıp durursun sabahleyin oradan?
Benim içim yanıyor: dağ kadar babam gitti.
— Baban yerinde adamdan ne istedin şimdi?
Adamcağız sana bak hal dilince söylerken...
— Bırak hanım, o çocuktur, kusura bakmam ben...
Mehmet Akif ERSOY